5 مانگ لەمەوبەر لە لایەن ئەدمین

فەتوا لەسەر پابەند بوون بە مۆڵەتی حەجەوە

بسم الله الرحمن الرحیم

فەتوا لەسەر دروستیی دیاریكردنی ژمارەی حاجییان و پابەند بوون بە ڤیزای حەجەوە، مادەم پێویستی گشتی لەئارادایە و نادروستیی فێڵ كردن لەو ڕووەوە.

بە قەڵەمی

پ.د. عەلی محێدین قەرەداغی

سەرۆكی یەكێتیی جیهانیی زانایانی مسوڵمان

 

كۆمەڵێك پرسیارم پێ گەیشتوون لەبارەی ڕادەی دروستیی سەرپێچی كردنی كاروبارە كارگێڕییەكانی مۆڵەتی تایبەت بە حەج.

ئایا ئاساییە سەرپێچیی ئەو یاسایە بكەیت، بەپێی ئایەتی {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا} (ال عمران:97)؟، چونكە وشەی (سبیلا) نەكیرەیە و بەڵگەیە لەسەر دروستیی ئەنجامدانی حەج بە هەر ڕێگەیەك، ئیتر بە فێڵ بێت یاخود بەبێ بوونی مۆڵەتی تایبەت بە حەج.

 

وەڵام:

ئەوەی گومانی تێدا نییە، ئەوەیە كە خوای گەورە حەجی فەڕز كردووە بەسەر هەر كەسێكەوە كە توانای هەبێت و، كردوویەتی بە یەكێك لە ڕوكنەكانی ئیسلام. هەربۆیە پێویستە ئەوەی توانای هەیە، هەوڵ بۆ بەجێ هێنانی ئەم ڕوكنە بدات، بەڵام بەپێی مەرج و ڕێكارە یاسایی و شەرعییەكانی، هەروەك تەواوی ڕوكن و واجباتە ئیسلامییەكانی تر.

هەر قورئانی پیرۆزیش ئاماژەی بە گرنگترین مەرجی حەج داوە لە ئایەتی {وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا}، كە مەرجەكە بریتییە لە بوونی توانا، ئایەتێكی ترمان هەیە كە ئاماژە بە مەرجێكی تر دەدات، ئەویش مەرجی نەبوونی گەمارۆیە، خوای گەورە فەرموویەتی (وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ ۚ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ)(البقرة: 196).

فەرموودەیەكیش هاتووە كە (سبیل) بە سوار و تفاق ڕاڤە كردووە، كە گرۆیەك لە فەرموودەزانان و زانایان بە لاوازیان داناوە و گرۆیەك لە زانای تریش بە صەحیحی دادەنێن.

ڕاڤە كردنی (سبیل) بە سوار و تفاق و توێشوو، ڕێگر نییە لە بوونی چەند پێوەرێكی تری وەك توانای جەستەیی، ئاسایشی ڕێگاوبان، بوونی مەحرەم لەگەڵ ئافرەت (بە كۆدەنگیی زانایان).

مەبەستم لەمە ئەوەیە كە زانایان تەنها سوار و توێشوویان نەكردووە بە مەرج بۆ حەج، بەڵگو تەندروستیی جەستە و توانای ڕۆیشتن و نەبوونی ترسی تیاچوون و ئاسایشی ڕێگاوبانیان زیاد كردووە. بۆ ئافرەتانیش هەندێ مەرجی تریان زیاد كردووە.

ئەم فراوان بوونی بازنەی مەرج و پێوەرانە، بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ڕێی تێ دەچێت بابەتەكە هەندێ پێوەندی تری بۆ زیاد بكرێت، ئەگەر بێتو بەڵگەیەكی بەرچاوی بۆ بهێنرێتەوە. هەروەها گرۆی زانایان سنووریان نەبەزاندووە بە دابین كردنی توێشوو و سوار لەڕیی بەخشن و خێر و خێراتەوە، ئەویش لەبەر ئەو منەتەی بەهۆیەوە دروست دەبێت. إبن قدامة دەفەرموێت: "ئەوەی پارەی بۆ دابین بكرێت حەجی لەسەر نییە و بەمە نایەتە ڕیزی ئەوانەی توانای حەجیان هەیە، ئیتر بەخشەرەكە كەسی نزیك بێت یان بیانی، سواری بۆ دابین بكات یاخود توێشوو یان پارە، جیاوازی نییە"، شافعییەكان جیاوازییان كردووە لەنێوان بەخشینی كەسانێك كە منەتی لێ ناكەوێـتەوە لەگەڵ ئەوانەی منەتی لێ دەكەوێتەوە، بۆنمونە باوك كە خەرجی بۆ كوڕەكەی دابین دەكات منەتی لێ ناكەوێـەوە، بیانییش منەتی لێوە دروست دەبێت.

 

ئایا وەلی ئەمر دەتوانێت پێوەر و مەرجی نوێ زیاد بكات؟

كۆدەنگیی زانایان وایە كە دەبێت لە شتە باشەكاندا گوێڕایەڵیی وەلی ئەمری مسوڵمان بكرێت، ئەویش بەپێی ئایەتی قورئان و فەرموودە پیرۆزەكان. واتە ئەگەر بڕیاریان لە شتێكدا شەرعی بوو، پێویستە خەڵك پابەند ببن پێیەوە. ئەم سنووردار كردنی ژمارەی حاجیانەش بە تەواوی مەرجەكانیەوە شەرعییە، ئەوەی گومانی تێدا نییە، ئەوەیە كە ئەم سەردەمە جیاوازە لەتەواوی سەردەمانی پێشوو، كە توانای گەشت كردن و گەیشتن بە جێگەكان هەرچەندە دوور بێت، ئاسان بووە.

ئەگەر بێتوو ئەمڕۆ بوار بۆ حاجیان بڕەخسێت كە بێن بۆ مەككە، ئەوا دەیان ملیۆن كەس دێت و ئەمەش چەندین گرفت و سەختیی دروست دەكات لەزۆر ڕووەوە، بەتایبەتی كە زۆربەی دروشمەكانی حەج لە شوێنانێكدایە كە بەدڵنیاییەوە ملیۆنان هەڵناگرێت! وەك مونا و موزدەلیفە -دواتر باسیان دەكەین-.

ئەم بابەتەش پەیوەندییەكی توندی بە سیاسەتی شەرعی و ئەو شتانەوە هەیە كە زانایان لەبارەی مەرج و پێوەندەكانی كاروبارە كارگێڕییە ڕێ پێدراوەكان، باسیان كردووە. مادەم بەپێی هەڵسەنگاندنی زانایان و پسپۆڕانی بابەتەكە، بەرژەوەندیی بەدی دەهێنێت و گرفت و خراپە دوور دەخاتەوە.

لێرەوەبوو كە لە سەردەمی كۆڕۆنادا چەندین بڕیار و فەتوای بەكۆمەڵ و تاكمان بینی لە زانایانی گەل و كۆمەڵە فیقهییەكانەوە، بەوەی مزگەوتەكان دابخەن و واز لە نوێژی هەینی و بەكۆمەڵ بهێنرێت، بگرە لە ئان و ساتی توندی پەتاكەدا واز لە عەمرە بهێنرێت، یان حەجیش قەدەغە بكرێت و ژمارەیەكی كەم ڕێگەیان پێ بدرێت ئەنجامی بدەن لەناو شانشینی سعودییەدا.

هەر لەبەر ئەمەیە كە زانایان ڕێگەیان داوە وەلی ئەمر هەندێ پێوەند و مەرج بۆ هەندێ چالاكی دابنێت، بەو مەرجەی بڕیارەكان بەرمەبنای خۆلادان لە خراپە و بەدیهێنانی بەرژەوەندیی ڕاستەقینە بێت.  

 

هەڵوێستی كۆنگرەی حەڤدەیەمی ئیسلامی:

لە (3-7)ی شەعبانی 1408ی كۆچی بەرامبەر بە 1988، لە كۆنگرەی حەڤدەیەمی ئیسلامیدا لە شانشینی ئەردەنی هاشمی، ئەم بابەتەم بۆ وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی ئیسلامی خستە ڕوو، هەر ئەوكاتە ئەم بڕیارە دەرچوو:

بە پابەند بوون بە بنەماكانی بەڵێننامەی ڕێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامی، كە ئامانجی بریتییە لە ڕێزگرتنی سەروەری تەواوی ئەندامان و باشتركردنی ڕێكخستەی ئیسلامی و بەشدار بوون لەتەواوی ئەو شتانەی خزمەت بە ئیسلام و مسوڵمانان دەكەن.

كۆنگرەكە ئەوە لەپێش چاو دەگرێت كە حكومەتی شانشینی عەرەبیی سعودی، هەوڵ دەدات فەڕیزەی حەج و مەناسیكەكانی عەمرە و زیارەت، بۆ تەواوی مسوڵمانان لە ژنان و پیاوان ئاسان بكات. بە هەموو ئەو هەوڵانەش دەزانێت كە لەپێناو ڕێكخستنی شێوازی ئەنجامدانی مەناسیكەكانی حەج و حاجییان و هاتووچۆیان، دەیدات.

پاش چاو خشاندن بەو یاداشتەی حكومەتی شانشینی عەرەبیی سعودی پیشكەشی كرد، كە بریتییە لە دەستكردن بە جێبەجێ كردنی كۆمەڵێك پلانی نوێ و بەرنامە و پڕۆژە بۆ فراوان كردنی هەردوو حەرەمی شەریف و گەشەدان و بونیاد نانەوەی بینای  نیشتەجێ بوونی حاجییان..

دان بەوەدا دەنێت كە پێشوازی كردن و ئاسانكاریی بۆ حاجییان، پێویستی بە ڕێكسختنی تەواوی حاجییانی هاتووی سەرتاسەری زەوی هەیە، بەجۆرێك هەلێكیان بۆ بڕەخسێنێت كە بتوانن چێژ لەو خزمەتگوزارییانە ببینن كە ئامێرە تایبەتەكانی شانشینی عەرەبیی سعودی دابینیان دەكەن، بەشێوەیەك كە گونجاو بێت لەگەڵ شوێنی مەناسیكەكانی حەج و عەمرە.

1. كۆنگرەكە پشتی ئەو ڕێوشوێنانە دەگرێت كە شانشینی عەرەبیی سعودیی دەیانگرێتە بەر لەپێناو دیاری كردنی ژمارەی حاجییان، ئەویش بە ڕێژەی دابەش كردنی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەكە بەسەر ژمارەی تەواوی مسوڵمانانی جیهاندا.
2. داوا لە سەرجەم وڵاتانی ئەندام دەكات، هاوكاری شانشینی سعودییە بن لە هەموو ئەو شتانەدا كە دەبنە هۆی بەجێ هێنانی ڕێكاری گونجاو بۆی و دابین كردنی هەلی یەكسان بۆ هەموو حاجییان و دەستەبەر كردنی مەناسیكەكانیان و تەواوی ئامڕازەكانی ئاسوودەیی بۆیان.

ئەم بڕیارەم بەتەواوی وەك خۆی دانا، چونكە جێبەجێ كردنی ئەم بڕیارە، بەرژەوەندی دەهێنێتە دی و، دیاری نەكردنی حاجییش، پشێوی و گرفت دەهێنێتە دونیاوە!  ئەمە سەرەڕای ئەوەی هەروەك لە بڕیارەكەدا ئاماژەی پێ كراوە، شانشینەكە هەموو هەوڵی خۆی دەدات بۆ زیاد كردنی ژمارەی حاجییان لەڕێی فراوان كردنی حەرەمی شەریف و سازدانی جێگای دروشمەكان بۆ هەڵگرتنی زۆرترین ڕێژەی حاجی.

هەر لەسەر ئەم بڕیارە، كۆمەڵێك بڕیار و فەتوا لەلایەن دەستەی گەورە زانایانی سعودییەوە دەرچوو، بگرە لەوە زیاتریش بڕیاری ژمارەی 178ی 26 /3/ 1418ی كۆچی دەرچوو، لەبارەی ڕێكخستنی حاجییانی ناوەوەی سعودییە و ڕێگە نەدانیان بە دووبارە حەج كردنەوە لەماوەی پێنج ساڵدا. كە بڕیارەكە ئەمەشی لەخۆ گرتبوو:

پاش توێژینەوە و تاوتوێ كردن و تێڕامان و هەوڵ بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بۆ ئازار و گرفتی ئەوانەی دەیانەوێت حەج ئەنجام بدەن، هەروەها  لەپێناو بەر گرتن یان كەم كردنەوە ئەو زیانانەی بەهۆی توند و زۆریی قەرەباڵغییەوە دروست دەبن. زۆربەی ئەندامانی دەستەی گەورە زانایان، هیچ ڕێگرییەك نابینن لەبەردەم دانانی یاساگەلێك بۆ ڕێكخستنی حاجییانی سعودی، یەكێك لەوانە ئەوەیە حكومەت ڕێگە نەدات بەوەی حەجی كردووە، حەجەكەی دووبارە بكاتەوە هەتا پێنج ساڵ بەسەر حەجی پێشوویدا تێنەپەڕێت، هەروەك ئەوەی بۆ حاجییانی تری دەرەوەی سعودییە جێبەجێ دەكرێت. مادەم پێویستییمان هەیە بۆ ئەوە، وەك كەم كردنەوەی قەرەباڵغیی حاجییان و هاوكاری كردنیان لە ئەنجامدانی مەناسیكەكانی حەج و دوور خستنەوەی ئازار و گرفت لێیان. ئەویش بەپێی ئایەتی (يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ) (البقرة: 185)، هەروەها ئایەتی (وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ۚ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ)(الحج:78)، بەهەمان شێوە فەرموودەی: "ئەوەی پێداویستیی براكەی بەجێ بهێنێت، خواش بەدەم پێداویستی ئەوەوە دەبێت". البخاري (6951) و مسلم (2581) ڕیوایەتیان كردووە.

 

فەتوا

بەپێی ئەوانەی باسكران و ئەوانەی كە باسیان دەكەین، بە ڕوونی بۆمان دەردەكەوێت كە ئاساییە وەلی ئەمر لە شانشینی عەرەبیی سعودییە، ژمارەی حاجییان دیاری بكات و دووبارە كردنەوەی حەجیش سنووردار بكات بۆ هەر پێنج ساڵ جارێك. بگرە ئەگەر ئەم مەرج و پێوەندانە بێنە دی، ئەوا ئەو سنووردار كردنە دەبێتە داواكراو:

1. پێویستی یان نیازمەندیی گشتی لەئارادا بێت، بەجۆرێك جێگای دروشمەكان و حەرەم، زیاتر لە ژمارەی دیاریكراوی حاجییان هەڵبگرێت. ئەم پێویستییەش هەیە و لەئارادایە، گەرچی هەوڵێكی زۆر گەورە دەدرێت بۆ فراوان كردنی هەردوو حەرەمی پیرۆز و سازدانی جێگای دروشمەكان و فراوان كردنیان، بەڕادەیەك كە فراوانییەكەی ئێستای زۆرینەی شارە كۆنەكە دەگرێتەوە..
2. ئەگەر بێتو ژمارەی حاجییان دیاری نەكرێت، خراپە بكەوێتەوە، وەك مردن بەهۆی قەرەباڵییەوە، وەك ئەو دیمەنانەی ساڵانی پێشوو بینیومانن. لەم حاڵەتەدا دیاركردنی ژمارەی حاجییان دەبێـە داواكراو، چونكە پاراستنی گیان لەپێش بەجێ هێنانی ڕوكنەكانەوەیە. بگرە بەهۆی ڕێكخستن و دیاركردنەوە، هاوسەنگی لەنێوان هەردوو تای تەرازووەكەدا بەدی دێت: بەجێ هێنانی دروشمەكان، پاراستنی گیان و كەسەكان.
3. دیاریكردنەكە دادپەروەرانە بێت، ئەویش بە پشت بەستن بە كێشانەیەكی ورد، سوپاس بۆ خوا دیاركردنەكە بەستراوە بە پێوەری دانیشتوانی هەر وڵاتێكەوە، كە ڕێگە دەدات بۆ هەر میلۆن كەسێك، هەزاریان بچێت بۆ حەج. لێرەوە پێویستە ڕێگری لە قۆرخكاری و واسطە بكرێت (تایبەت بە هەر لایەنێك بێت). هەروەك چۆن پێویستە بەرپرسان بە هەموو ئامڕازە بەردەستەكان، كارئاسانی بۆ حاجییان بكەن و ڕێگری بكەن لە گرانبەهایی و هەل قۆستنەوە، چونكە حكومەت بەرپرسە لە خستنە گەڕی تەواوی تواناكانی بۆ ئاسان كردنی ئەركی حەج و وا بكات زۆرترین كەس توانای حەج كردنیان هەبێت.
4. مانەوەی ئەم دیاریكردنە ببەستێتەوە بە مانەوەی پێویستی و نیازمەندییەكەوە، واتە ساڵانە پێداچوونەوە بۆ پێویستییەكە بكات، چونكە پێویستی و نیازمەندی بەپێی ڕێژەی خۆیان دەپێورێن، بەپێی ئایەتی (فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ) (البقرة:173).

 

بەڵگەكان

یەكەم: وەڵام دانەوەی بەڵگە هێنانەوە بە وشەی (سبیلا) لە ئایەتی (وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ ) (ال عمران:97)، كە بەرهەڵستكار دەڵێت وشەیەكی نەكیرەیە و هەموو ڕێگایەك دەگرێتەوە، تەنانەت ئەگەر بە فرت و فێڵیش بێت و مۆڵەت بوونی نەبێت.

وەڵام بۆ ئەوە:

1. وشەی (سبیلا) گشتی (عام) نییە، چونكە نەكیرەیە و لە سیاقی ئیثبات هاتووە، نەوەك سیاقی مەنفی تا بیكاتە عام -هەروەك زانایانی ئسوڵ دەفەرموون، بەڵكو موطلەقە و پێویستی بە ڕاڤەیە، پێغەمبەریش ﷺ بە توێشوو و سوار ڕاڤەی كردووە (هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێی دا) و زانایان و ڕاڤەكاران ئاسایشی ڕێ و چەند شتێكی تریان بۆ واتاكەی زیاد كردووە.
2. دەستەواژەی (سبیلا) بە هیچ جۆرێك مەبەست لێی هەر ڕێگەیەك نییە، بەڵكو مەبەست لێی ئەو ڕێیانەیە كە مەرجی شەرعییان تێدایە. واتە ئەگەر بێتو كەسێك ڕێیەكی دۆزییەوە، بەڵام ترسی هەبوو، واتە ئاسایشی ڕێی تێدا نەبوو، ئەوا ئیتر نابێت حەج بكات. بگرە ئەگەر ڕێیەكی دۆزییەوە -تەنانەت ئەگەر سەلامەتیش بوو – بەڵام خۆی نەخۆش بوو یان پیرێكی لاواز بوو و توانای ڕێكردن و گەیشتنی نەبوو. نابێت ڕێیەكە بگرێتە بەر بۆ گەیشتن بە حەج، بەڵكو بگەڕێتەوە.
3. پەرستشەكان بەشێوەی ناشەرعی و نایاسایی بەجێ ناهێنرێن، بۆنمونە دروست نییە بە پارەی حەرامەوە حەج بكرێت، فرت و فێڵیش بەهەمان جۆرە و خوای گەورە حەرامی كردووە. كەوابێ ئەو ڕێگایەی مرۆڤ بەهۆی فرت و فێڵەوە دەیبڕێت، ڕێگا ڕێپێدراوەكە نییە كە بەهۆیەوە حەج دەكات. هەروەك چۆن سەرپێچی كردنی وەلی ئەمرە لە فەرمان بە چاكەدا. سەرەڕای ئەوانەی باسكران، ئەو كەسەی سەرپێچیی یاسا دەكات و بێ مۆڵەتی حەج، دەچێـت بۆ حەج، زۆر خراپە و زیانی گەورەی تووش دەبێت. چونكە پارە و سامانی خەرج دەكات و هەتا سەر سنوور یان فڕۆكەخانە دەگات و لەوێوە ڕێی چوونە ناوەوەی لێ دەگیرێت، بەمەش بێ بوونی هۆكارێكی شەرعی پارە و سامانی خۆی بەفیڕۆ داوە، بە كۆدەنگیی زانایانیش ئەوە حەرامە. یاخود لەوانەیە بە هەر ڕێیەك بێت بچێتە ناو شانشینەكەوە، بەڵام دواتر بیدۆزنەوە و بیگرن و غەرامەیەكی گەورەی بكەن، بگرە ڕەنگە زیندانی بكەن و سووكایەتیشی پێ بكرێت، هەموو ئەمانەش لە شەرعدا قەدەغەكراون و ڕێگرن لەبەردەم ئەنجامدانی حەجدا.
4. (سبیلا) لەلایەن گرۆی ڕاڤەكارانەوە بە توێشوو و سوار ڕاڤە كراوە، ئەویش بەرمەبنای ئەو فەرموودەیەی پێشتر باسمان كرد. كۆمەڵێك ڕاڤەكاری تریش بە توانای گەیشتن بە حەج، ڕاڤەیان كردووە و زۆر مەرجی تری وەك ئاسایشی ڕێ و تەندروستیی جەستەیی و هاوشێوەكانیان داوەتە پاڵ.

بە هەرجۆرێك بێت، وتەی زانایانی وەك ئیمامی مالیك (خوا لێی خۆشبێت) و ئەوانی تریش، ناكرێت بسەپێنرێت بەسەر ئەم گرفتەی ئێستادا لە سەختیی وەرگرتن و پێشوازی كردن لە هەموو ئەوانەی دەیانەوێت حەج بكەن و ڕەنگە ژمارەیان بگاتە دەیان ملیۆن مسوڵمان. ئەوان باسی ئەم كێشەیەیان نەكردووە،  (لازم المذهب ليس بمذهب).

ئەی باشە بەرهەڵستكاری مۆڵەتی حەج، چی دەڵێت لەبارەی پاسپۆرتەوە بۆ چوونە ناو شانشینەوە؟

بۆنمونە ئەمڕۆ ڕێگە بە هیچ كەسێك نادرێت بەبێ پاسپۆرت، لە هیچ وڵاتێكەوە بچێتە ناو ولاتێكی ترەوە، ئایا دەبێت بڵێین ئاساییە بەبێ پاسپۆرت و بە قاچاخ بچۆرە ناو شانشینی سعودییەوە؟!!

لێرەوە هەروەك چۆن ئاسایشی ڕێ و توانای جەستەیی بوونە مەرجی واجب بوونی حەج، ئاواش هیچ ڕێگرییەك نییە لەوەی ئەم پێوەندەی تریش زیاد بكرێت، بەجۆرێك یەكێك لە مەرجەكانی واجب بوونی حەج؛ بەدەستهێنانی مۆڵەتی حەج بێت. بە دەربڕینێكی تر، هەر ئەوەش دەبێتە عوزرێك بۆ دواكەوتنی حەجی كەسێك یان لاچوونی لەسەری، ئەگەر بێتو وەفاتی كرد و نەیگەیشتێ.

 

دووەم: باس كردنی هەندێ بەڵگە لەسەر دروستیی دیاریكردنی ژمارەی حاجییان و دووبارە نەكردنەوەی حەج لەماوەی پێنج ساڵدا:

1. یاسای توانین یەكێكە لە یاسا گشتییە نووسراوەكان كە زۆر ئایەت بەڵگەن لەسەری، وەك (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا)(البقرة:286 ) هەروەها (فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ) ( التغابن:16)، بەهەمان شێوە فەرموودەی: "ئەگەر فەرمانی شتێكم پێ كردن، هەرچەندەی توانیتان ئەنجامی بدەن، ئەگەر بەری شتێكیشم لێ گرتن، دەستی لێ هەڵگرن".  البخاري (7288) ومسلم (1337). شایەنی باسە كە شوێنە تایبەتمەندەكان بە ئەنجامدانی ڕوكنەكانی حەج و ئەركەكانی لە ئێستادا، توانای هەڵگرتنی هەموو ئەوانەی نییە كە حەز بە ئەنجامدانی حەج دەكەن، هەربۆیە پێویستە بەرمەبنای دادپەروەرانە ژمارەی حاجییان دیاری بكرێت، هەر ئەمەش ڕوویداوە.
2. یاساكانی ئاسانكاری و هەڵگرتنی ئازار و ناڕەحەتی، خوای گەورە فەرموویەتی (يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ) (البقرة:185)، هەروەها فەرموویەتی (وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ) ( الج:78)، بەهەمان شێوە ژمارەیەكی زۆر فەرموودە هاتوون وەك بەڵگەیەك لەسەر ئەم یاسا نووسراوانە. مەبەستیش لە هێنانەوەی ئەم بەڵگانە ئەوەیە كە دیاری نەكردنی ژمارەی حاجییان و قەدەغە نەكردنی دووبارە بوونەوەی حەج لەماوەی پێنج ساڵدا، كۆمەڵێك ئازار و ناڕەحەتی تری وا دەهێنێتە دونیاوە كە بەرگەیان ناگیرێت، بگرە ڕەنگە مەرگی چەندین كەسی لێ بكەوێتەوە بەهۆی قەرەباڵغییەوە، وەك ئەوەی ساڵانی پێشوو بینیمان؛ گەرچی شانشینی سعودییە بە هەموو توانایەوە لە هەوڵی فراوان كردندایە.
3. یاسای خۆ تیانەبردن و زیان بە خۆ گەیاندن، خوای گەورە فەرموویەتی ( وَأَنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ) (البقرة:195). بەڵێ ئەم ئایەتە وا ڕاڤە كراوە كە مەبەست لێی خەرج نەكردن بێت، بەڵام ئایەتەكە گشتگیرە و مەبەست لێی قەدەغە كردنی هەموو ئەو شتانەیە كە دەبنە هۆی تیاچوونی بنیادەم -جگە لە جیهاد لەپێناو خوادا- إبن عیاش دەفەرموێت: " زەید لەهەمبەر ئەم ئایەتە (وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ) فەرمووی: التهلكة واتە پیاو بەهۆی برسێتی و تینوێتی و پیادەڕەوییەوە تیابچێت". هێنانەوەی ئەم بەڵگە قورئانییانە لێرەدا ئاشكران، ئەوە سەلماوە كە ڕێگە دان بە چەندین ملیۆن كەس دەبێتە هۆی تیاچوونی هەندێكیان، هەربۆیە پێویستە هێندە دیاری بكرێت كە تیاچوونی لێ نەكەوێتەوە.
4. ڕیوایەتەكەی بوخاری لە صەحیحەكەیدا (1635)، لەگەڵ ئەحمەد (3527) بە ئیسنادێكی صەحیحەوە، هەروەها الطبراني (11165)، چەندانی تریش بە ئیسنادەكانیان لە ئیبن عباسەوە: پێغەمبەر ﷺ لەپاش طەوافی ئیفاضەوە چووە لای ساقییەكەوە و داوای ئاوی كرد، جا عەباس لەوێدا فەرمووی: ئەی فەضل، بڕۆ بۆلای دایكت و شتێك بێنە بۆ پێغەمبەری خوا بیخواتەوە، پێغەمبەریش ﷺ فەرمووی: ئاوم پێ بدە (واتە ئەو ئاوەی دەستی ساقییكە)، دواتر چووە لای زمزم و بینی خەریكن ئاوی لێ هەڵدەگۆزن و دەیخۆینەوە، پێی فەرموون: بەردەوام بن، چونكە بەڕاستی ئێوە لەسەر كارێكی باشن، پاشان فەرمووی: لەبەر خەمی ڕكابەری ئێوە نەبوایە، دەچوومە خوارەوە هەتا گوریسكەم دەخستە ئێرەم، ئاماژەی بۆ شانی كرد".

فەرموودەكە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی پێغەمبەر ﷺ وازی لە خواردنەوەی ئاوی زمزم هێنا، لە ترسی ئەوەی ئەگەر وا بكات خەڵك بیكەنە سوننەت و دواتر بۆ بەدەست هێنانی ئاوەكە قەرەباڵغیی دروست بكەن و بەهۆی زۆرییەوە ڕكابەری بكەن.

5. بەهەمان شێوە بەپێی ڕای زانایان حەج زوو ئەنجام نادرێت ، بەڵكو پەلەی لێ ناكرێت و لەسەرخۆیانە ئەنجام دەدرێت، القرطبي دەفەرموێت: "قورئان و سوننەت ئاماژەیان بەوە داوە كە حەج بە لەسەرخۆیی ئەنجام دەدرێت، ئەمەش یەكێكە لە ڕای هەریەكە لە مالك و الشافعي و محمد بن الحسن و ڕیوایەتێكی أبي یوسف. هەندێ لە مالیكییە دواییەكان ڕایان وایە كە دەبێت زوو ئەنجام بدرێـت، بەڵام ڕای یەكەمیان ڕاستە چونكە خوای گەورە فەرموویەتی (وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ) (الحج:27)، سورەتی حەجیش مەككیە، هەروەها فەرموویەتی ( وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا) (ال عمران: 97)، ئەم سورەتەی تریش لە مەدینە دابەزی، لە ساڵی سێیەمی كۆچیدا، پێغەمبەریش ﷺ هەتا ساڵی دەیەم حەجی نەكرد.

لەمەش مەبەستمان ئەوەیە كە بڕیاری دیاریكردنی حەج، بە واتای قەدەغە كردنی حەج نایەت، بەڵكو واتای دواخستنییەتی لە هەندێ خەڵك، ئەمەش ڕێی پێدراوە و شەرعییە، چونكە ڕای پەسەند وایە حەج درەنگ بكرێت.

6. یاسای مەقاصیدە شەرعییەكان و پاراستنی شتە گشتییەكان، لە پاراستنی دین و پاراستنی گیان، كە بەهۆیەوە ئەم بڕیارە وەك پێویستییەك بۆ بەدی هێنانیان دروست دەبێت، دیاری نەكردنی ژمارەی حاجییانیش زیان و خراپە دەخاتەوە.

بەمجۆرە بۆمان دەركەوت كە دروستە ژمارەی حاجییان بەپێی هەندێ كێشانەی ورد دیاریبكرێت و لەماوەی پێنج ساڵدا ڕێگە بە دووبارە كردنەوەی حەج نەدرێت، بگرە ڕەنگە ئەم بڕیارە پێویست بێت بۆ پاراستنی گیان و دین بەپێی ئەو پێوەندانەی باسمان كردن. زۆر بە ڕوونی ئەوەشمان بۆ دەركەوت كە دروست نییە فێڵ لەم بڕیارە بكرێت، چونكە فێڵ كردن ناشەرعییە و دەرچوونە لە گوێڕایەڵی كردنی وەلی ئەمر لە فەرمان بە چاكەدا، هەروەها زۆر زیانی گەورە دەخاتەوە وەك پێشتر ئاماژەمان پێیدا. خواش باشتر ئاگاداری ڕاست و دروستییەكانە.

 

وصلى الله وسلم على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين

پ.د. عەلی محێدین قەرەداغی

سەرۆكی یەكێتیی جیهانیی زانایانی مسوڵمان

ذي الحجة 1445ی كۆچی

 

سەرنجەکان