1 ساڵ لەمەوبەر لە لایەن ئەدمین

زەكاتی سەرفیترە... ئەحكامەكانی، دروستیی دەركردنی بە پارە

زەكاتی سەرفیترە... ئەحكامەكانی، دروستیی دەركردنی بە پارە

 

  بە پێنوسی

 پ. د. عەلی محێدین قەرەداغی

 ئەمینداری گشتی یەكێتی جیهانیی زانایانی موسڵمان

سەرۆکى رێکخراوى رابیتەى مرۆیى

 

ئیسلام ئاینی رەحمەتە، لە یاسا و لە حوكمە شەرعییەكانیدا بە بەزەییە، لە هەڵسوكەوت و گرێبەست و دادوەری و ئاڵوگۆڕدا ئاینی بەزەییە.

بەزەیی خوای گەورە بە بەندەكانی لەوەدایە كە هەموو پایەكانی ئیسلامی بەستوەتەوە بە دڵخۆشكردنی كەسانی لانەواز و هەژار و نەدار، چونكە زەكات -كە سێیەمین پایەی ئیسلامە- بۆ ئەوە دانراوە تا ئێش و ئازار و بارگرانی هەژاریی و بێكاریی لەسەر خەڵكی سوك بكات، یان هەر نەیهێڵێ‌ ئەوەش بە بەشداریكردن لە دابەشكردنەوەی داهات بەشێوەیەكی دادپەروەرانە، بۆ پایەی حەجیش خوای گەورە دیاری مەككەو قوربانی و فیدیە و كەفارەتی داناوە تا ببێتە هاوكاری هەژاران لە نەهێشتنی پێویستییەكانیان، ئەو هەژارانە لە بازنەی هەژاریی دەربهێنرێن و بچنە ناو بازنەی خودكەفائی، یان سنوری خود كەفائی.

خوای گەورە زەكاتی سەرفیترەی كردووەتە فەرز لەسەر هەموو موسڵمانان، دەوڵەمەند و هەژاریان، بچوك و گەورەیان مادامێ‌ توانایان هەیە دەری بكەن، ئیبن عومەر وتوویەتی: ((پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم زەكاتی سەرفیترەی فەرز كرد كە بریتییە لە: (صاع)ێک لە خورما، یان (صاع)ێك لە جۆ، فەرزیكرد لەسەر هەر كەسێكی ئازاد، یان كۆیلەی نێر یان مێ‌ لە موسڵمانان، هەروەها فەرمانیداوە كە دەبێ‌ بەرلەوە خەڵكی بڕۆن بۆ نوێژی جەژن دەری بكەن)). بوخاری لەگەڵ الفتح الباری بە ژمارە (3/367) و موسلیم بە ژمارە (2/677) و هەموو خاوەن سونەنەكان گێڕاویانەتەوە، ئەمەش كۆدەنگی لەسەرەو راجیاوازی تێدا نییە.

حیكمەتی فەرزبوونی لەم فەرموودەیەی ئیبن عەبباسدا رووندەبێتەوە كە ئەبو داود بە سەنەدێكی باش لە سونەنەكەیدا بە ژمارە (1609) و دارلقوتنی بە ژمارە (2/327)، هەروەها حاكمیش لە المستدرك دا گێڕاویانەتەوە، حافزی مونزیری وتوویەتی سەنەدەكە راستە یان باشە، ئیبن مولەقین لە شەرحی بوخاریدا (10/636) راستیكردووەتەوە كە ئیبن عەبباس وتوویەتی: ((پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم زەكاتی سەرفیترەی كردووەتە پاككەرەوەی رۆژووەوان لە هەر زیادەوتن و دەمەقاڵەیەكی بێمانا، هاوكات خواردنیشە بۆ هەژاران، هەركەس بەرلە نوێژی جەژن بیدات ئەوا زەكاتێكی قوبوڵە، هەركەسیش لەدوای نوێژ بیدات ئەوا خێر و بەخشینێكە لە بەخشینەكان)).

كەواتە لەبەر رۆشنایی ئەم فەرموودە راست و جێگیرەدا پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم روونیكردووەتەوە كە حیكمەت لە دەركردنی زەكاتی سەرفیترە بۆ دوو مەسەلەیە، ئەوانیش ئەمانەن:

مەسەلەی یەكەم: سەرفیترە رۆژووەوان پاكدەكاتەوە لە قسەی زیادەو بێمانا، هەروەها لە دەمەقاڵە كە لە سنور دەردەچێ‌، نەوەوی لە كتێبی (المجموع)دا لە وەكیع كوڕی جەڕاحەوە دەگێڕێتەوە كە وتوویەتی: ((زەكاتی سەرفیترەی مانگی رەمەزان وەك هەردوو سوژدەی سەهووە لە نوێژدا، جا هەروەك چۆن سوژدە كەموكووڕی نوێژەكە پڕدەكاتەوە ئەوا سەرفیترەش نوقصانی رۆژووەكە پڕدەكاتەوە)).

خوای گەورە حیكمەتی دەركردنی هەموو جۆرە زەكاتێكی روونكردووەتەوە كە هەر هەمووی بۆ پاككردنەوەو پاكژكردنە، خوای گەورە دەفەرموێ‌: [خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ] التوبە: 103 واتە: دەروونی زەكاتدەر پاكدەكاتەوە لە هەر جۆرە چاوچنۆكی و تەماعبازییەك،  دەروونی ئەو كەسەش كە زەكاتەكەی پێدەدرێ‌ پاكدەكاتەوە لە رق و كینەو ئیرەیی و رقلێبوونەوە لە دەوڵەمەندان، هەروەها هۆكارێكە بۆ گەشەپێدانی گشتگیریش.

مەسەلەی دووەم: پڕكردنەوەی پێویستی هەژاران لەو رۆژەدا كە موسڵمانان تیایدا دڵخۆش دەبن، دەوڵەمەندانیش سنگفراوان دەبن، بەمەش هەژاران بەشدار دەبن لەگەڵیان كە لە ماڵ و سامانیان ئەوەندە دەدەن بە هەژاران كە پێویستییان جێبەجێ‌ دەكەن.

جا لەگەڵ ئەم دوو حیكمەتەدا دوو حیكمەتی تریش بوونیان هەیە، ئەوانیش بریتین لە:

أ- بێنیازبوونی هەژاران لەوەی لە رۆژی جەژندا بكەونە داواكردن، لە پێغەمبەرەوە صلی الله علیە وسلم هاتووە كە فەرموویەتی: ((بێنیازیان بكەن لە گەڕان و لە داواكردن لەو رۆژەدا)) بەیهەقی لە السنن الكبری دا بە ژمارە (4/175) گێڕاویەتەوە، لە سەنەدەكەیدا ئەبو میعشەر نەجیعی مەدەنی هەیە، قسەی لەسەر كردووە، لەبەرئەوە بە لاواز زانراوە، بەڵام حافز ئیبن حەجەر لە كتێبی (الدرایة) دا بە ژمارە (1/274) لەدوای ئەوە كەو وتوویەتی سەنەدەكەی لاوازە، وتوویەتی: ئەسڵەكە لە هەردوو صەحیحدایە كە لە ئیبن عومەرەوەیە.

ب- نواندنی سوپاسگوزاری لەسەر نیعمەتی تەندروستی و ژیان و دەستكەوتنی خێری رۆژووگرتنی تەواوی رەمەزان.

زەكاتی سەرفیترە چۆن دەردەكرێ‌:

ئەو كەسەی كە خۆی توانای هەیە دەریبكات ئەوا لەجیاتی خۆی و هاوسەر و منداڵە بچوكەكانی دەریدەكات، بەڵام منداڵە گەورەكان ئەگەر دەوڵەمەند بن ئەوا دەبێت خۆیان بیدەن، ئەگەریش هەژار بوون ئەوا رای بەهێزی زانایان ئەوەیە كە باوكەكە لەجیاتی ئەوان دەیدات، هەروەك لەم فەرموودەیەی ئیبن عومەردا هاتووە كە: ((پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم فەرمانیدا بە دەركردنی سەرفیترە لەجیاتی بچوك و گەورە، لەجیاتی كەسی ئازاد، هەروەها لەجیاتی ئەو كۆیلانەش كە خەرجیان دەكێشن))، زۆرێك لە فەرموودەناسان ئەم فەرموودەیەیان بەم لەفزە بە لاواز زانیوە، بەڵام ئەلبانی لە كتێبی (إروا‌ء الغلیل) بە ژمارە (839) لەفزەكەی بەمجۆرە بە باش زانیوە كە: ((زەكاتی سەرفیترە بدەن لەجیاتی ئەوانەی خەرجیان دەكێشن)).

بڕی سەرفیترە:

پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم بڕەكەی بە (صاع)ێك لە خورما، یان (صاع)ێك لە جۆ دیاریكردووە، هەروەك لە فەرموودەكەی ئیبن عومەردایە كە لە هەردوو صەحیحەكەدا هاتووە، ئەبو سەعیدی خودری وتوویەتی: ((ئێمە بە صاعێك لە خواردن، یان صاعێك لە جۆ، یان صاعێك لە خورما، یان صاعێك لە كەشك، یان صاعێك لە مێوژ  سەرفیترەمان دەردەكرد)). بوخاری بە ژمارە (1056) گێڕاویەتەوە. لە فەرموودەیەكی تری بوخاریدا بە ژمارە (1058) بەم لەفزە هاتووە كە دەفەرموێ‌: ((ئێمە لە سەردەمی پێغەمبەردا صلی الله علیە وسلم بە صاعێك لە خواردن....تادوایی سەرفیترەمان دەردەكرد)). لە گێڕانەوەیەكی سێیەمیشدا بە ژمارە (1510) بەم لەفزە هاتووە كە: ((ئێمە لە سەردەمی پێغەمبەری خوادا صلی الله علیە وسلم رۆژی جەژن بە صاعێك لە خواردن یان كەشك یان خورما سەرفیترەمان دەردەكرد)). ئەبو سەعید وتوویەتی: خواردنی ئێمەش جۆ و مێوژ بوو.

فیقهناسان لەسەر ئەوە كۆدەنگن ئەو كەسەی سەرفیترە دەردەكات ئەوا نیو صاع لەو چوار جۆرە كە لە فەرموودەكەی ئەبو سەعیدی خودری دا هاتووە بەشی سەرفیترە ناكات، زۆربەی زانایانی (مالیكی و شافیعی و حەنبەلی) هەر هەمان بۆچوونیان هەیە كە نیو صاع لە گەنم و هاوشێوەی بەشی سەرفیترە ناكات، بەڵام حەنەفییەكان رێگایانداوە كە سەرفیترە بە نیو صاع لە گەنم جێدەگرێ‌، ئەمەش لە روانگەی ئەم فەرموودەی ئەبو سەعیدی خودریەوەیە كە وتوویەتی: ((موعاویە هات بۆ حەج یان بۆ عومرە، ئینجا لەسەر مینبەر قسەی بۆ خەڵكی كرد، لەو شتانەی كە بە خەڵكی وت ئەمە بوو كە وتی: من وادەبینم كە دوو مشت لە خواردنە بۆرەكەی شام (واتە گەنم) بەرانبەر بە یەك صاعە لە خورما، خەڵكیش كاریان پێكرد، بەڵام من هەتا لە ژیاندابم پێشتر چۆنم دەركردووە هەروا دەكەم)). بوخاری لەگەڵ الفتح بە ژمارە (3/372) و موسلیمیش بە ژمارە (2/678) فەرموودەی ژمارە (985) گێڕاویانەتەوە.

راكەی موعاویە خوا لێی رازی بێت پشتی بەستووە بە رەئی جێنشینی راشید عومەری فاروق خوا لێی رازی بێت، چونكە موسلیم لە (التمییز الحدیپ) دا بە ژمارە (181) و ئەبو داود لە سونەنەكەیدا بە ژمارە (1614) بە سەنەدێكی باشەوە لە ئیبن عومەرە گێڕاویانەتەوە كە وتوویەتی: ((خەڵكی لە سەردەمی پێغەمبەردا صلی الله علیە وسلم زەكاتی سەرفیترەیان بە صاعێك لە جۆ، یان خورما، یان .... یان مێوژ، دەردەكرد، عەبدوالله وتوویەتی كاتێ‌ لە سەردەمی عومەردا گەنم زۆر بوو عومەر نیو صاع لە گەنمی خستە جێگای صاعێك لەو شتانەی باسكران)). ئیبن هومام لە شەرحی فتح القدیردا (2/300) وتوویەتی: (سەنەدەكەی بە ئیبن ئەبو رواد لەق بووە، ئیبن حەببان قسەی تێدا كردووە، زیاد لە كەسێك پشتڕاستیان كردووەتەوە، ئەوانەی پشتڕاستیان كردووەتەوە زاناترن پێی) لەبەرئەوە ئەبو داود لێی بێدەنگ بووە، كەواتە فەرموودەیەكی باشە هەروەك لە مەنهجەكەیدا گوزارشی لێكردووە، بەڵام ئەلبانی لەناو فەرموودە لاوازەكانی ئەبو داود بە ژمارە (1614) بە لاوازی داناوە: وتوویەتی: (عومەر و ئەوانیش باسیان كردووە، راستترینیان: ئەوی موعاویەیە).    

بڕی (صاع) لە سەردەمی ئەمڕۆدا:

صاع لە سەردەمی ئەمڕۆماندا بە غرام -وەك یەكەیەكی كێشانە- یەكسانە بە نزیكەی دوو كیلۆ و چارەكە كیلۆیەك، لەو بڕە زیاتر نیە، بەڵام لە جۆرێكەوە بۆ جۆرێكیتر بەپێی كێشانەی جیاوازی هەیە، لەبەرئەوە ئەوا پێدانی دوو كیلۆ و چارەكە كیلۆیەك سەرفیترە بۆ یەك كەس لەو جۆرانە كە فەرموودە پێشووەكان باسیان كردووە یان لە برنج ئەوا لە رووی شەرعیەوە دروستە و بەدڵنیایی بە ویستی خوای گەورە بەسەو قوبوڵە.

لە ئەمڕۆشدا یەكسانە بە 15-20 ریاڵی قەتەری، جا هەر كەس 15 ریاڵ بدات بەسە، بەڵام ئەگەر 20 ریاڵ بدات ئەوا باشترە، هەر وڵاتێكیش ئەو بڕە (دوو كیلۆ و چارەكە كیلۆیەك) بەپێی خواردنی باوی ئەو وڵاتەو دراوی باوی خۆی هەڵدەسەنگێنێ‌ و كاری پێدەكات .

شوێنی دەركردنی سەرفیترە و دروستی گواستنەوەی بەپێی پێویست:

شوێنی دەركردنی سەرفیترە ئەو شوێن و ناوچەیەیە كە موسڵمان تیایدا دەژی، بەڵام بۆ زەكاتی ماڵ و دارایی ئەوا لە جێی خۆیدایە، لەم حاڵەتانەی خوارەوەشدا دروستە بگوێزرێتەوە، هەروەك لەمبارەیەوە فەتوایەك لەلایەن دەستەی جیهانیی پرسە هاوچەرخەكانی زەكاتەوە هاتووە، كە بریتییە لە:

یەكەم: لە مەسەلەی زەكاتدان دا ئەسڵ ئەوەیە لەو جێگایە دابەشبكرێ‌ كە شوێنی ئەو ماڵ و سامانەیە زەكاتی لێدەدرێ‌ -نەك زەكاتدەر-، دروستیشە زەكات بۆ بەرژەوەندییەكی شەرعی بەهێز لە شوێنی خۆیەوە بگوێزرێتەوە.

ئەمانەش چەند لایەنێكی بەرژەوەندین بۆ گواستنەوەی زەكات:

أ- بگوێزرێتەوە بۆ ئەو شوێنانە جیهادیان لەپێناوی خوادا تێدا دەكرێ‌.

ب- بگوێزرێتەوە بۆ دامەزراوە بانگخوازیی یان فێركاری یان تەندروستییەكان كە شایستەن زەكاتیان بۆ خەرجبكرێ‌ وەك یەكێك لە هەشت جۆرەكە كە زەكاتیان پێدەدرێ‌.

ج- بگوێزرێتەوە بۆ ئەو ناوچانە كە خەڵكەكەی برسین، هەروەها ئەو ناوچە كارەساتبارانە كە هەندێ‌ لە موسڵمانان لە جیهاندا تووشیان بووە.

د- بگوێزرێتەوە بۆ خزم و كەسوكارە نزیكەكانی كەسی زەكاتدەر لەوانەی كە شایستەی زەكاتن.

دووەم: گواستنەوەی زەكات بۆ شوێنانی تر جگە لەو حاڵەتە پێشووانە رێگری ناكات لە زەكاتدان بەڵام بەناپەسەندییەوە، بە مەرجێ‌ بدرێ‌ بەوانەی شایستەی زەكاتن و دەچنە خانەی ئەو هەشت جۆرەوە زەكاتیان دەدرێتێ‌.

سێیەم: نیشتمانی زەكات بریتییە لەو شار و  گوندانەی نزیكن لێیەوە، هەروەها ئەو ناوچانەی سەر بەو شارەوانیەن كە دووریان لێیەوە كەمترە لە (نزیكەی 82 كلم) چونكە ئەم شوێنانە دەچنە ژێر حوكمی یەك شار.

چوارەم: شوێنی زەكات بۆ زەكاتی سەرفیترە شوێنی ئەو كەسەیە سەرفیترەكە دەدات چونكە ئەوە زەكاتی جەستەیە.

پێنجەم: ئەو شتانەی كە لە حاڵەتەكانی گواستنەوەدا رێگایان پێدراوە:

أ-پەلەكردن لە دەركردنی زەكاتی پارە لە كۆتایی ساڵدا بە ماوەیەك كە لەگەڵ تەواوبوونی ساڵدا بگاتە دەست ئەوانەی شایستەن، ئەمە لەبارێكدا كە مەرجەكانی فەرزبوونی زەكات دەستەبەر ببن، زەكاتی سەرفیترەش پێشناكەوێ‌ بۆ سەرەتای رەمەزان.

ب- دواخستنی دەركردنی زەكات  بدرێتە دەست ئەو ماوەیە كە گواستنەوەی پێویستیەتی.

كاتی دەركردنی:

مەبەست و حیكمەتی زەكاتی سەرفیترە بۆ بەجێگەیاندنی ئامانجەكانی كەسی هەژارە تا لە خۆشییەكانی رۆژی جەژندا بەشدار بێت لەگەڵ دەوڵەمەندان، لەبەرئەوە ئیبن عومەر بە رۆژێك یان دوو رۆژ بەرلە جەژن سەرفیترەی دەركردووە، ئەبو داود بە سەنەدی راست بە ژمارە (1610) گێڕاویەتەوە كە: ((ئیبن عومەر بە رۆژێك یان دوو رۆژ پێش رۆژی جەژن سەرفیترەی داوە))، ئەلبانیش لە صەحیحی ئەبو داودا وتوویەتی: (فەرموودەیەكی راستە). مەعلومیشە كە ئیبن عومەر لە هەموو هاوەڵان توندگیرتر بووە لە پەیڕەوكردنی سوننەت و ئیقتیداكردن بە پێغەمبەرەوە صلی الله علیە وسلم، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا هەر بە رۆژێك یان بە دوو رۆژ پێش جەژن سەرفیترەی داوە بۆئەوەی هەژار بتوانێ‌ سودی لێوەربگرێ‌، چونكە ئەگەر لە هەمان رۆژی جەژندا بدرێ‌ بە هەژار ئەوا ناتوانێت وەك پێویست سودی لێببینێ‌.

پاشان فیقهناسان راجیاواز بوون، گروپێك لە فیقهناسان لەوانەش ئیبن عومەر و مالكیی و حەنبەلیەكان پێیان وایە دروستە كە سەرفیترە بە رۆژێك یان دوو رۆژ لە پێش جەژن بدرێ‌ (سەیری: لغة السالك 1/201، كشاف القناع 1/471 بكرێ‌)، مەزهەبی شافیعیش پێیوایە كە كاتی دەركردنی سەرفیترە دەكەوێتە پێش نوێژی جەژن، بەڵام دروستیشە كە پێشبخرێ‌ و بخرێتە سەرەتای مانگی رەمەزان تا كۆتاییەكەی، (سەیری روچە الگالبین 2/292 بكرێ‌)، حەنەفییەكان پێیانوایە كاتی دەركردنی سەرفیترە  مەجالی فراوانە، چونكە فەرزەو كاتی دەركردنی رەهایە، كەی ویستی دەیدات، هەركات بیەوێ‌ بیدات ئەوا دەیدات، ناچار ناكرێ‌ لەسەر كاتێكی دیاریكراو بەڵام باشتر وایە پێش ئەوەی بڕوات بۆ نوێژی جەژن دەریبكات باشە (سەیری روچە الطالبین 2/292 بكرێ‌).  بەڵام زۆرینەی هەرە زۆری زانایان لەنێویشیاندا حەسەن كوڕی زیاد لە مەزهەبی حەنەفی پێیانوایە كە كاتی سەرفیترە دان بە تەواوبوونی رۆژی جەژن تەواو دەبێت. (سەیری سەرچاوە فیقهییە پێشووەكان و مەوسوعەی فیقهی كوێتی بكری).   

حوكمی شەرعی دەركردنی سەرفیترە بە پارە:

فیقهناسان لە كۆن و نوێدا دابەشبوون بۆ سێ‌ راو بۆچوون:

رەئی یەكەم: پێیوایە بە هیچ جۆر دروست نیە سەرفیترە بە پارە بدرێ‌، بەڵكو دەبێت صاعێك لەو خواردنە بدرێ‌ كە خواردنی زۆرینەی خەڵكی ئەو شارەیە، یان نیو صاع لە گەنم لای هەندێكیان، ئەمەش مەزهەبی كارپێكراوە لای مالیكی و شافیعی و حەنبەلییەكان. (سەیری: بدائع الصنائع 2/205 چاپی: دار إحیا‌و التراپ العربی، وە مۆسسە التأریخ العربی 2000م، وە حاشیەی ئیبن عابدین 2/79، وە الشرح الكبیر مع الدسوقی 1/805، و نهایە المگلب 3/420، والروچە 2/301، و مغنی المحتاج 3/116، والفروع 2/ 540 بكرێ‌).

مەزهەبی زاهیریش هەمان رەئی هەیە، تەنانەت وتوویەتی كە بە خورما و بە جۆ نەبێت دروست نیە، (سەیری المحلی ی ئیبن حەزم 6/118 بكرێ‌).

رەئی دووەم: پێیوایە كە لە هەموو بارێكدا بە رەهایی دروستە كە بە پارە دەربكرێ‌، ئەمەش مەزهەبی ئەبو حەنیفە و ئەبو یوسفە، ئەبو جەعفەری تەحاوی كە فیقهناس و فەرموودەناسە و لای حەنەفییەكان متمانەپێكراوە كاری بەم رەئییە كردووە، كە ئەویش لە سوفیانی سەوری و عومەری كوڕی عەبدولعەزیز و حەسەنی بەصری و كەسانی تریشەوە گێڕدراوەتەوە، ریوایەتێكیش لە ئەحمەدەوە هاتووە كە لەبەر زەرورەت یان بەرژەوەندییەكی بەهێز كار بەم رەئییە دەكرێ‌، ئەمەش رەئی زۆرینەی هەرە زۆری زانا هاوچەرخەكانە، هەروەها رەئی دەستەی جیهانیی پرسە هاوچەرخەكانی زەكاتە، هەروەها رەئی شێخی پێشووتری ئەزهەر مامۆستا مەحمود شەلتوت و مامۆستا یوسف قەرەزاوییە. (سەیری سەرچاوە فیقهییە پێشووەكان بكرێ‌).

ئیبن ئەی شەیبە لە موصەنەفەكەیدا لە (قڕە)وە گێڕاویەتەوە كە وتوویەتی: (نوسراوی عومەری كوڕی عەبدولعەزیمان دەربارەی سەرفیترە پێگەیشت كە نیو صاعە -واتە لە گەنم- بۆ هەر كەسێك، یان نرخەكەی كە نیو درهەمە)، حەسەن وتوویەتی: خراپ نیە گەر یەك درهەم لەجیاتی سەرفیترە بدرێ‌، ئەبو ئیسحاق وتوویەتی: (گەیشتمەوە پێیان كە لەجیاتی دەركردنی سەرفیترە نرخی خواردنەكەیان بە درهەم دەدا. سەیری: مصنف ئەبی شەیبە بكرێ‌  3/174).

پێشەوا سەرخسی وتوویەتی: (فیقهناس ئەبو جەعفەر  بە رەحمەت بێت دەیوت: نرخەكەی بدرێ‌ باشترە، چونكە سودی بۆ هەژار زیاترە، ئەوەی كە پێویستییەتی بەو نرخە دەیكڕێ‌ ، باسەكەش لەسەر گەنم و جۆ بووە، چونكە كڕین و فرۆشتن لەو كاتەدا لە مەدینە بەوان بووە، بەڵام لە ناوچەو وڵاتی ئێمە ئەوا كڕین و فرۆشتن بە پارە ئەنجام دەدرا، كە خۆشەویستترینی ماڵ و سامانەكانەو دەركردنی سەرفیترە بەو باشترە). تەنانەت ئەم گوتە پێشووەی داوەتە پاڵ ئەبو یوسف و وتوویەتی: (بە درهەم باشتر و لەپێشترە لە ئارد، چونكە پێویستی هەژار باشتر بەڕێدەكات، هەروەها خێراتریشە، بەهەمانشێوەش ئارد لە گەنم باشترە). سەیری: المبسوط (2/149) بكرێ‌.

رەئی سێیەم: پێیوایە ئەسڵ ئەوەیە سەرفیترە بە صاعێك لە خواردن دەربكرێ‌، بەڵام لەبەر بەرژەوەندی بەهێز، یان پێویستبوون بە دەركردنی بە نرخ، یان بە دەستەواژەیەكی تر بڵێین وەها بێت كە پارەی نەقد بۆ هەژاران لە خواردن باشترە.

ئەمەش رەئی ئەبو ئیسحاق راهویە و ئەبو سەورە، لە مەوسوعە فیقهییەكەی سوفیانی سەوری دا هاتووە كە: (ئەگەر نرخی خواردەمەنیەكە بە پارە بدرێ‌ ئەوا سودی بۆ هەژار زیاترەو دروستە، چونكە مەبەست پێی بێنیازكردنی هەژارانە لە دەستپانكردنەوە، هەروەها بۆ بەجێگەیاندنی پێویستییانە لە ئەمڕۆدا)، ئەمەش هەمان بژاردەی شێخی ئیسلام ئیبن تەیمییەیە. سەیری: موسوعەی فیقهی سوفیانی سەوری ل473 بكە.

بەڵگەی مەزهەبە فیقهییەكان:

یەكەم: ئەو زانایانە كە رێگرن لەوەی زەكاتی سەرفیترە بە پارە بدرێ‌ ئەم بەڵگانەیان هەیە:

1- ئەو فەرموودە راست و دروستانە كە پێماندەڵێن پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم زەكاتی سەرفیترەی بە صاعێك لە خورما...تادوایی دیاریكردووە، لێرەدا باسی بەهاكەی بە پارە نەكردووە كە ئەگەر دروست بوایە ئەوا باسی دەكرد، بەم پێیەش ئەوا هەركەس بە نرخی خواردەمەنیەكە دەریبكات ئەوا فەرمانی پێغەمبەری صلی الله علیە وسلم جێبەجێ‌ نەكردووە.

2- زەكاتدان پەرستش و نزیكبوونەوەیە لە خوای گەورە، كەواتە ئەوەی ئەسڵەو فەرزە بەگوێكردن و شوێنكەوتن بێت نەك داهێنانكردن تیایدا، بە دەستەواژەیەكی فیقهیش بڵێین سەرفیترە كارێكی پەرستشییەو ناچێتە ژێر پێوانەگیری و ئیجتیهادەوە.

ئەمانە گرنگترینی ئەو بەڵگانە بوون كە ئەوانەی رێگرن لە دەركردنی سەرفیترە بە پارە لە كۆن و نوێدا پشتیان پێدەبەستن، بەڵام دەكرێ‌ بەمجۆرەی لای خوارەوە مشتومڕی ئەو مەسەلەیە بكەین:

أ- ئەو باسەی لە فەرموودە پیرۆزەكانی پێغەمبەردا صلی الله علیە وسلم هاتووە ئەوەیە كە پێغەمبەری خوا صاعێك لە خورمای....تادوایی داناوە، ئەمەش لە داڕشتنی ئەو هاوەڵەیە لەوەدا كە پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم سەرفیترەی فەرزكردووە نەك ئەوە فەرموودەی پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم بێت بە شێوازێك كە ئەوە بگەیەنێ‌ رێگری كراوە لە دەركردنی بە جگە لەو، چونكە دەقێكی جێگیر و راشكاومان لە پێغەمبەری خواوە صلی الله علیە وسلم نیە ئاماژە بێت كە ئەو سەرفیترەیە قەتیسكراوە لە صاع دا لە هەموو ئەو فەرموودانەدا كە لەوبارەیەوە هاتوون، گەورەترین بەڵگەش ئەوەیە كە كۆی زانا رێگرەكان رێگادەدەن بە دەركردنی یەك صاع لە گەنم لەجیاتی سەرفیترە، ئەمە لە كاتێكدا كە بەكۆی دەنگ لە فەرموودە راست و راشكاوەكاندا نەهاتووە، هەروەها زۆرینە رێگادەدەن بە دەركردنی یەك صاع لە برنج لەجیاتی زەكاتی سەرفیترە، كە ئەمەش لە هیچ فەرموودەیەكی نە راست و نە راشكاودا نەهاتووە.

جا ئەگەر ئەم پێوانەگیرییە راست و پەسەند بێت ئیتر چ جیاوازییەك لە نێوان ئەو و نێوان ئیجتیهاد كردن بە دروستی دەركردنی سەرفیترە بە پارە هەیە، بەڵكو دیاریكردنی نرخی خورما یان جۆ كە لە دەقەكەدا هاتووە نزیكترە لەوەی جۆرەكانی تری دانەوێڵە بلكێن پێیەوە كە لە دەقەكانی شەریعەتدا نەهاتوون.

ب- لە راستیدا زەكات بە گشتی، زەكاتی سەرفیترەش بەتایبەتی نیە لەناو رێوڕەسمە تەنها پەرستشییەكاندا، بەڵكو لەو پەرستشانەیە كە دەچێتە ناو ئەو مانا ئەقڵگیرانەوە كە دەتوانرێ‌ ئیجتیهادی تێدا بكری، ئێمەش بینیمان كە كۆی زانا رێگرەكان ئیجتیهادیان كردووە، ئینجا كێشانەیان كردووە دەرهەق بە گەنم یان برنج یان هاوشێوەیان مادامێ‌ وێنای زۆرترین خواردنی شارەكە دەكات.

بەمجۆرەش ئەوا بەڵگەكەیان هەڵدەگەڕێنەوەو دەبنە بەڵگە لەسەریان، چونكە پابەند نەبوونە بەوەی كە پەرستشێكی رووتەو هیچ پێوانەگیرییەكی تێدا نیە، جا ئەگەر ئەم پێوانەگیرییە كە ئیجتیهادی تێدا كراوە دروست بێت كەواتە بۆچی نابێت ئیجتیهاد بكرێ‌ كە دروستە بە پارە بدرێ‌؟

ج- جگە لەوەش ئەوا ئەو باسەی لە فەرموودەكەی ئیبن عومەردا هاتووە كە سەرفیترە بە خورما و جۆ و كەشك دەبێت، ئەوە باس لە جۆرەكانی خواردنی ئەو چەرخەی كردووە، بە بەڵگەی ئەوە كاتێ‌ جۆرەكانی تریش هاتنە ناو باسەكە پشتیان پێبەسترا، هەروەك ئەبو سەعیدی خودری لەبارەی گەنمەوە وتوویەتی.

دووەم: ئەو زانایانەش كە رێگایانداوە سەرفیترە بە پارە بدرێ‌ پشتیان بەم بەڵگانە بەستووە:

1- دانانی زەكاتی سەرفیترەو مەبەستی شەرع لێی تێكردن و دڵخۆشكردن و بێنیازبوونی هەژارانە بە داواكردن لە رۆژی جەژندا،  بۆ خۆشی خستنە دڵیانە لە رێگای دابینكردنی پێداویستییە سەرەكییەكانیان، ئەمەش بەدڵنیایی لەم سەردەمەماندا بە زۆری بە پارە دەستەبەر دەبێت، تا ئەوان پێویستیە سەرەكییەكانیان بكڕن كە تەنها لە خورماو گەنم و جۆ و برنج و هاوشێوەیاندا تەواو نابن.

هاوەڵە بەڕێزەكانیش ئەم تێگەیشتنەیان بۆ سەرفیترە هەبووە، كە دەستكۆتا نەبوون تەنها بەوە كە پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم لە سەردەمی خۆیدا بڕیاری لەسەر داوە لەسەر خورما و جۆ و كەشك بەڵكو گەنمیشیان زیادكردووە، تەنانەت زۆربەیان نیو صاعیان لە گەنم یەكسان كردووە بە صاعێك لە خورما یان جۆ -هەروەك پێشتر باسكرا-.

2- لە راستیدا گەورەترین بەڵگە: ئەو بۆچوونەی موعاویەیە خوا لێی رازی بێت كە لە حەج یان عومرەكەیدا پێشنیاری كردووە بۆ هاوەڵە بەڕێزەكان كە نیو صاع لە بۆرەی گەنمی شام یەكسانە بە یەك صاع لە خورما، هەروەك هاوەڵی بەڕێز ئەبو سەعیدی خودری و هیتریش دەڵێن و هاوەڵانیش رەزامەندییان لەسەر داوە.

كەواتە ئەو كۆدەنگییەیان  بەڵگەیەكی بەهێزە لەسەر دروستی دەركردنی بە پارە چونكە یەكسانكردنی نیو صاع لە گەنم بە صاعێك خورما لە رێگای پارەوە نەبێت جێبەجێ‌ نابێت، ئەم هاوكێشەیەش لە عومەرەوە خوا لێی رازی بێت -هەروەك پێشتر وترا- گێڕدراوەتەوە.

3- لە دەقی شەرعی راست و دروستدا جێگیر بووە كە پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم و جێنشینە راشیدەكان پارەیان لەجیاتی زەكاتی هەندێ‌ كەسانی دیاریكراو لە چەندین حاڵەتدا وەرگرتووە، وەك وەرگرتنی درهەم و دینار لە جێگای جیاوازی لە تەمەنی خوازراو لە زەكاتی وشتردا، كە باقیاتەكە مەزەندە كراوە بە دوو مەڕ یان بیست درهەم.        

4- هەروەها كاتێ‌ پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم  مەعازی نارد بۆ یەمەن تا زەكاتی فەرز كۆبكاتەوە، مەعاز پێیوتن: (بە نرخی پۆشاكی خەمیص یان لەبیس  بێنن بۆم بۆتان ئاسانترە لەوەی لە مەدینە هەیە لای كۆچبەران و پشتیوانان) بوخاری لە بەشی قسەكردن لەسەر زەكات گێڕاویەتەوە، گاوس وتوویەتی: (مەعاز بە خەڵكی یەمەنی وتووە: بە نرخی پۆشاكی خەمیص یان لەبیس بێنن بۆم لەجیاتی زەكات لە جێگای جۆ و گەنمەشامی  بۆتان باشترە....). بەیهەقی لە السنن الكبری دا بە ژمارە 4/113، والمحلی 6/25، گێڕاویانەتەوە، حافز ئیبن حەجەر لە كتێبی تعلیق التعلیق دا 3/13 بە سەنەدی راست لە گاوسەوە گێڕاویەتەوە، بەڵام لە مەعازی نەبیستووە چونكە پچڕاوە، ئیبن ئەبی شەیبەش لە مصنفەكەیدا بە ژمارە 3/174 گێڕاویەتەوە. 

چەندین بەڵگەی تریشیان هەیە لێرەدا بواری باسكردنیان نیە.

رەئی سێیەم: بەڵگەی ئەم بۆچوونەش، هەمان بەڵگەی رەئی دووەمن (رێگادەرەكان) لەگەڵ مەرجداركردنی بە بەرژەوەندییەكی بەهێزەوە، بەم پێیە ئەوا لەگەڵ رەچاوكردنی ئەو مەرجە دا ئیتر كار بە رێگادان بە پارە دەكرێ‌.

رای بەهێز:

لەدوای خستنەڕووی ئەو بەڵگانە بەپێی توانا، هەروەها لەدوای چەندین مشتومڕی زۆر دەربارەی ئەم مەسەلەیە كە كات بواری نەداین هەموویان بخەینەڕوو، بۆم دەركەوت كە رای دووەم بەهێزترە لەگەڵ توندوتۆڵكردنی بەوەی كە ئەهلی رەئی سێیەم وتوویانە كە دەركردنی بە پارە سودی بۆ هەژاران زیاترە، بەم پێیەش ئەوا ئەگەر دەركردنی بە پێدانی خواردن و دانەوێڵە سودی زیاتر بێت ئەوا هەر ئەوە ئەسڵە، خوای گەورە زاناترە ئەوەش لەبەر رۆشنایی ئەمەی خوارەوە:

یەكەم: هیچ راجیاییەك لە نێوان فیقهناساندا نیە كە دروستە كار بە رواڵەتی دەقەكان بكرێ‌َََ و صاعێك لە خواردنی باوی ئەو شارە بدرێ‌ یان لەوەی كە فەرموودە پیرۆزەكە باسیكردووە (ئەوەش بەپێی وردەكاری پێشتر).

دووەم: جا بەو پێیە كە راجیایی لە دەركردنی سەرفیترە بە پارە راجیاییەكی زۆر بەهێزە، ئیتر نابێت رەخنەی لێبگیرێ‌، هەركەس كار بە فڵان رەئی بكات كارەكەی رەتناكرێتەوە و هیچ یەك لە بۆچوونەكانیش بە خراپ ناناسرێ‌، چونكە ئەوە راجیاییەكی رێگاپێدراوە و هەر موسڵمانێك بۆی هەیە پرس بە دڵی خۆی بكات لە كاركردن بە رەئی رێگرەكان یان رێگادەرەكان، ئامۆژكاران و وتاربێژانی مزگەوتەكان بۆیان نیە ئەم مەسەلەیە لە وتاری ئامۆژگاری و وتارداندا بوروژێنن بۆئەوەی گرفت یان ژاوەژاو لە نێوان موسڵماناندا دروست نەبێت، چونكە مینبەرەكان جێگای وروژاندنی ناكۆكییەكان نین، هەر ئەمەش رێبازی زانا خواناسەكانمانە كە رای جیاوازی رێگاپێدراو وەربگرن و رێزی لێبگرن تەنانەت با رایەكی جیاواز بێت بەرانبەر بە رای ئەویتر.

سێیەم: بەدڵنیایی كە ئەم ئاینە لە پرسی بەخشین و وەرگرتن و لە بانگەواز و فەتوادا لەسەر ئاسانكاری و نەهێشتنی سەغڵەتی دامەزراوە، كەواتە دەركردنی زەكاتی سەرفیترە بە پارەی كاش كارێكی ئاسانترە لە دەركردنی بە خورما و جۆ و گەنم و هاوشێوەیان، جۆرێك لە سەغڵەتی و ناڕەحەتیش هەیە لە هەموو ئەو سەرفیترانەدا كە بە گەنم یان خورما یان برنج لە شارە گەورەكاندا لەم سەردەمەماندا دەدرێن، ئەمە لەپاڵ ئەوەدا كە ئەگەر لە ئەمڕۆدا بەو خواردنانە بدرێت ئەوا هەر هەموویان دەڕۆن دەیفرۆشن تا بە نرخەكەی پێویستییەكانی تریان بكڕن، لەلایەكی تریشەوە وادەبینین كە بەرنامەی پێغەمبەر صلی الله علیە وسلم لە زەكاتدان و هیتریشدا لەسەر ئاسانكاری بۆ خەڵكی دامەزراوە، كەواتە هەر كەس ئەو ئەسڵەی كە فەرزە زەكاتی لێبدرێ‌ بەردەست نەبوو ئەوا جێگرەكەی وەردەگیرێ‌، یان جیاوازییەكە هەروەك لە زەكاتی وشتردا هەیە.

چوارەم: مەبەستەكانی شەریعەتی ئیسلامی لە زەكاتی سەرفیترە روونە، ئەویش بریتییە لە بەجێگەیاندنی پێداویستییەكانی كەسی هەژار، گومانی تێدا نییە كە پێویستییەكانی ئەمڕۆش بریتی نین تەنها لە خواردنی خورما و نانی گەنم یان برنج بەڵكو زۆرتر و فرەجۆرن، لەبەرئەوە پارە ئەو مەبەستانە باشتر دەستەبەر دەكات، كەواتە شایانی ئەوەیە پەسەند و قوبوڵ بێت ئەمە ئەگەر دەركردنی بە پارە باشتریش نەبێت، مەعلومیشە كە شەریعەت بونیاتنراوە لەسەر رەچاوكردنی بەرژەوەندییەكان بە هەموو جۆرەكانیانەوە.

سەرنجەکان